ქალი სამხრეთ კავკასიის კულტურაში: სომხეთი
“დიდი ოჯახი”
ჯერ კიდევ XIX ს-ის სომხეთში გავრცელებული იყო საოჯახო სათვისტომო – გერდასტანი, რომელიც აერთიანებდა რამოდენიმე თაობას, რომელსაც უხუცესი უძღვებოდა. ერთ ოჯახად ცხოვრობდნენ მშობლები ზრდასრული შვილებით, რომელთაც, თავის მხრივ, ჰყავდათ შვილები და შვილიშვილები. ღრმა პროვინციაში ასეთ გერდასტანში შეიძლება ყოფილიყო 50 – მდე ადამიანი, რომელიც ერთ ჭერ ქვეშ ცხოვრობდა. თუმცა კი სამხრეთ კავკასიაში ზოგადად, ეს იშვიათი მოვლენა იყო.
მე-20 საუკუნის დასაწყისისთვის თანდათანობით დაიწყო ასეთი დიდი სათვისტომოების რღვევა და ოჯახი უკვე შედგებოდა მხოლოდ მშობლებისგან და მათი ვაჟებისგან, რომლებსაც მეუღლე და მცირეწლოვანი შვილები ჰყავდათ. დაიწყო მე-3 თაობიდან შვილებიანი ოჯახების გამოყოფის პროცესი. მიუხედავად ამისა, ეს ოჯახები ცდილობდნენ ერთმანეთთან ახლო დასახლებას. ასე, რომ მთელი კვარტლები ატარებდა ერთი ოჯახის გვარს.
ერთი ოჯახის შიგნით, ბავშვები, რომელიც ძმისაც არ უნდა ყოფილიყვნენ, თანაბარ პირობებში იყვნენ, ისინი ყველანი ითვლებოდნენ და-ძმებად. მიუღებელი იყო, რომ რომელიმე დედას თავისი მაზლების შვილებთან შედარებით თავისი ღვიძლი შვილების მიმართ მეტი სიყვარული გამოევლინა. ყველა ბავშვისადმი ერთნაირი მზრუნველობა უნდა გამოეჩინათ ოჯახის უფროსებსაც – სახლის პატრონსა და დიასახლისს.
ექვს-შვიდ წლამდე ბავშვები (გოგონებიც და ბიჭებიც) თავისი დროის უდიდეს ნაწილს ეზოში თამაშში ატარებდნენ. შემდეგ იწყებოდა მათი აღზრდა თავიანთი სქესის შესატყვისი საქმიანობის ათვისების მიზნით. გოგონებს ასწავლიდნენ საოჯახო საქმიანობას, ხშირად ისინი უვლიდნენ უმცროს და-ძმას, შემდეგ მათ ასწავლიდნენ ოჯახის წევრებისა და სტუმრებისათვის მომსახურეობას, ხელსაქმეს. ბიჭებს ასწავლიდნენ ბატკნის და ხბოს მწყემსვას, საქონლის სადგომში შერეკვას, შემდეგ კი ისინი ოჯახის მამაკაცებს საველე სამუშაოებშიც ეხმარებოდნენ.
ამგვარად, 7-8 წლის ასაკიდან სომხურ ოჯახებში ბავშვები აქტიურად ერთვებოდნენ გენდერულად ტიპირებულ საქმიანობებში.
სახლის პატრონი ერთპიროვნულად მართავდა მთელს მეურნეობას და არავის არ აბარებდა ანგარიშს თავისი საქმიანობის შესახებ. თუმცა ოჯახისათვის მნიშვნელოვანი საკითხების გადაწყვეტისას მას შეეძლო რჩევა ეკითხა ოჯახის უფროსი წევრებისთვის, განსაკუთრებით კი, თავისი ძმებისთვის, თუ ისინი მათთან ერთად ერთ ოჯახად ცხოვრობდნენ.
ოჯახში მკვეთრად იყო სამეურნეო ფუნქციები გაყოფილი სქესის მიხედვით. ყველა საველე სამუშაოს მამაკაცები ასრულებდნენ, საოჯახოს კი – ქალები. სამუშაო წინასწარ ნაწილდებოდა. როდესაც ოჯახი სავახშმოდ იკრიბებოდა საღამოს, ისინი უფროსობის მიხედვით სხდებოდნენ. თითოეული ოჯახის წევრი მოახსენებდა, თუ რა გააკეთა დღის განმავლობაში და მაშინვე იღებდა ახალ დავალებას. ოჯახის ყოველი წევრის პირადი შემოსავალი საერთო მეურნეობაში იდებოდა.
”უფროსი ქალი”ოჯახურ საქმეებს ხელმძღვანელობდა უფროსი ქალი, დიასახლისი ანუ ტანტიკინი. ის, ჩვეულებრივ, ოჯახის უფროსის მეუღლე იყო, მაგრამ თუ იგი ქმარზე ადრე გარდაიცვლებოდა, მაშინ მისი უფლებები გადადიოდა უფროსობის მიხედვით შემდეგი მამაკაცის (უფროსი ძმის ან უფროსი ვაჟიშვილის) ცოლზე. ასეთი „უფროსი ქალის“ ავტორიტეტი აღიარებული იყო როგორც ოჯახის უფროსის, ასევე სხვა წევრების მხრიდან.
იგი ამ შემთხვევაში უფლებრივი თვალსაზრისით უფრო მაღლა იდგა, ვიდრე მისი მეუღლე, რადგან ეს უკანასკნელი ოჯახის ჩვეულებრივ, დაქვემდებარებულ წევრს წარმოადგენდა. სახლში ყველა ემორჩილებოდა ტანტიკინის მიერ დადგენილ წესებს. მას სახლის საზღვრებში ემორჩილებოდა უფროსი მამაკაციც. ტანტიკინის უფლება იყო აგრეთვე, ახალგაზრდა კაცისთვის საცოლის შერჩევაც. ტანტიკინს მიმართავდნენ ოჯახში ახალგაზრდა ქალის მთხოვნელებიც, თუმცა გადაწყვეტილების მიღებისას ის რჩევას ეკითხებოდა ქმარს და უფროს ძმას.
ტანტიკინი იყო ერთადერთი ქალი ოჯახში, ვინც მიმართავდა ოჯახის უფროს მამაკაცს კითხვით, რჩევით ან პრობლემით. მდედრობითი სქესის ოჯახის დანარჩენ წევრებს სახლის პატრონისთვის მიმართვის უფლება არ ჰქონდათ. ტანტიკინის უფლებები გამორჩეული იყო სუფრასთანაც, იგი იყო ის ერთადერთი ქალი, რომელსაც უფლება ჰქონდა დამჯდარიყო სუფრასთან მამაკაცების გვერდით.
ტანტიკინის ხელმძღვანელობით და მისი უშუალო ზედამხედველობით მიმდინარეობდა მთელი საოჯახო საქმიანობა. საუკუნეების მანძილზე დადგენილი იყო ქალთა ფუნქციები ოჯახში, დაწყებული უფროსი რძლიდან დამთავრებული უმცროსამდე. უფროსი რძალი წარმოადგენდა დიასახლისის თანაშემწეს და ითავსებდა ხოლმე მის ფუნქციებს, როდესაც ტანტიკინი სახლში არ იყო ან მიდიოდა ზაფხულში შვილიშვილებთან ერთად საძოვრებზე. ახალი რძალი თავსაბურავს რამდენიმე წელი ატარებდა ოჯახში და თუ როდის მიეცემოდა მას მისი მოხსნის უფლება, ამას ტანტიკინი განსაზღვრავდა ერთპიროვნულად. დიასახლისის ფუნქცია იყო, აგრეთვე, ბავშვებისათვის ზღაპრების მოყოლა.
რძალს ნება არ ჰქონდა ესაუბრა „უფროსებთან“ მათთვის მას მინიშნებებით (ნიშნებით) უნდა მიემართა. ამგვარად ჩამოყალიბდა ნიშნების გარკვეული სისტემა, რომლებითაც სარგებლობდნენ რძლები, როცა საჭირო იყო მიემართათ უფროსი მამაკაცებისთვის, განსაკუთრებით კი, მამამთილისა და უფროსი მაზლისთვის. თავიანთ ნათლიას ისინი მთელი ცხოვრების განმავლობაში ჩურჩულით ელაპარაკებოდნენ. იმ შემთხვევაში, თუ აუცილებელი იყო რაიმეს თქმა და ახლომახლო არ იყვნენ ბავშვები, რომელთა საშუალებითაც შეიძლებოდა სათქმელის გადაცემა, მაშინ რძალი მიმართავდა ბავშვს აკვანში, ან კატას ან რაიმე შინაურ ცხოველს და მათ ეუბნებოდა, რომ გადაეცათ სათქმელი მაგალითად, ისეთი როგორიცაა, მეზობლის თხოვნა.
მამაკაცისთვის ტრადიციულ სომხურ ოჯახში ქალის ცემა დიდ სირცხვილად ითვლებოდა. თუმცა დიასახლისს – ტანტიკინს ჰქონდა უფლება გაერტყა რძლისათვის, მაგრამ მის შვილს ანუ ქალის ქმარს ამის უფლება არ ჰქონდა. და თუ ეს მაინც მოხდებოდა, რძალს ჰქონდა უფლება მიემართა დიასახლისისთვის საჩივრით.
როგორც ვხედავთ, სომხურ ოჯახში დაცული იყო მკვეთრი გენდერული უფლებრივი იერარქია. მამაკაცები ქალებთან შედარებით პრივილეგირებულნი იყვნენ, თუმცა დიასახლისი – ტანტიკინი ოჯახის უფროსთან თითქმის თანაბარი უფლებებით სარგებლობდა, მაგრამ ეს არ ეხებოდა დანარჩენ ქალებს.
გენდერული იერარქია
უნდა აღინიშნოს ის, რომ უფლებრივი იერარქია აგებული იყო როგორც სქესობრივი ფაქტორის გათვალისწინებით, ასევე უფროს-უმცროსობის საფუძვლზეც. უფლებრივ იერარქიაში ამ ორივე ფაქტორის როლზე მიუთითებს აგრეთვე, სომხურ ტრადიციულ კულტურაში არსებული დაძინების (მოსვენების) წესიც. ყველაზე ადრე დასაძინებლად წვებოდა უფროსი მამაკაცი – (ტანტერი) შემდეგ რიგრიგობით ოჯახის სხვა მამაკაცები უფროსობის მიხედვით. შემდეგ წვებოდა „უფროსი ქალი“ და მას მოსდევდნენ სხვა ქალები ასევე უფროს – უმცროსობის გათვალისწინებით.
ამგვარად, უმცროსი რძალი ყველაზე გვიან წვებოდა. ამასთანავე, იგი ყველაზე ადრე იღვიძებდა და იერარქიის საპირისპირო მიმართულებით თანდათანობით იღვიძებდნენ ოჯახის სხვა წევრები: ჯერ ძალები, შემდეგ კი – მამაკაცები. ყველაზე გვიან ლოგინიდან დგებოდა ოჯახის „უფროსი მამაკაცი“. ძილის წინ უმცროსი რძალი ან უმცროსი ქალიშვილი ოჯახის ყველა მამაკაც წევრს ფეხებს ბანდა და უმშრალებდა.
როცა ოჯახი ძალიან ფართოვდებოდა და შეუძლებელი ხდებოდა ერთად ცხოვრება, დიდი ოჯახი იშლებოდა, მაგრამ ერთობლივი ღონისძიებების (ქორწილი, დაკრძალვა და სხვ.) დროს უფროს-უმცროსობის ინსტიტუტი შენარჩუნებული იყო.
მემკვიდრეობის საკითხი
ოჯახის ქონების პირდაპირ მემკვიდრეებად მამაკაცები ითვლებოდნენ, ქალიშვილებს კი, თუ ძმები ცოცხლები ჰყავდათ, არაფერი არ ეკუთვნოდათ.
საინტერესოა შეუღლების წეს-ჩვეულებებიც. ნათესავებს შორის ქორწინება ნებადართული იყო არა უახლოეს 7 თაობისა, სომხები ტრადიციულად ქორწინდებოდნენ ძალიან ადრეულ ასაკში. მოქმედებდა აკვანში დანიშვნის წესიც.
ამ კულტურის გენდერული ანალიზისათვის საინტერესოა ნათესაური მიმართებებიც. კერძოდ, მამის მხრიდან ნათესავებს სომხები აზღაკანს უწოდებდნენ, რაც სიტყვასიტყვითი თარგმანით ნათესავს, მოგვარეს ნიშნავს, ხოლო დედის მხრიდან ნათესავს კი – ბარეკამას, რაც პირდაპირი თარგმანით კეთილისმსურველს აღნიშნავს. აღსანიშნავია, რომ მიუხედავად ქალისა და კაცის მხრიდან ნათესავებისადმი ასეთი არათანასწორი დამოკიდებულებისა, ქორწილებისა ან სხვა საერთო თავყრილობების დროს, ორივე მხარის დასწრება-დაპატიჟება სავალდებულოდ ითვლებოდა.
ქორწინების ინიციატივა და პატარძლის არჩევა მომდინარეობდა „უფროსი ქალისაგან“ ან ვაჟის დედისგან, რომელიც წინასწარ უთანხმებდა თავის არჩევანს ქმარს და ნათესავებს. სომხები მაჭანკლის საშუალებით არკვევდნენ დათანხმდებოდა თუ არა ქალის ოჯახი ქორწინებაზე. გოგოს დედა რჩევას ეკითხებოდა თავის ძმებს. მამა კი ამ გადაწყვეტილებაში მონაწილეობას არ იღებდა. დადებითი პასუხის შემთხვევაში გოგოს მშობლებთან მიდიოდნენ სასიძოს მშობლები ნათესავებთან ერთად, რათა გადაეცათ ნიშნობის ბეჭედი. ნიშანის ფუნქციას, ჩვეულებრივ, ბეჭედი ან რაიმე სხვა სამკაული ასრულებდა. ამ დღიდან დაწყებული ქალიშვილი დანიშნულად ითვლებოდა.
ნიშნობიდან ქორწილამდე ზოგჯერ რამდენიმე წელიწადი გადიოდა. მაგრამ ნიშნობის შემდეგ ოჯახები უკვე დამოყვრებულად ითვლებოდნენ და ყველანაირად ეხმარებოდნენ ერთმანეთს.
საქორწინო რიტუალი, მიუხედავად იმისა, რომ სასომხეთის სხვადასხვა კუთხეში განსხვავებებს მოიცავს, ძირითადად ერთნაირად მიმდინარეობდა. სომხური ქორწინებისთვის სპეციფიკურია გარკვეული თანხის გადახდა ვაჟის მშობლების მხრიდან პატარძლის დედისთვის. ამ თანხას წიწაგინს უწოდებენ, რომელიც პირდაპირი მნიშვნელობით „ძუძუს ფასს“ ანუ იმ რძის საფასურს აღნიშნავს, რომლითაც დედამ თავისი ქალიშვილი გამოკვება.
სომხურ კულტურაში ტრადიციულად ითვლება, აგრეთვე, მზითვის გატანება ქალიშვილისთვის, რომლის რაგვარობა და სიდიდეც ასევე წინასწარი შეთანხმების საგანია. ჩვეულებრივ, მზითევში შედიოდა ლოგინის თეთრეული, საქორწილო ფარდა, ჭურჭელი, ზოგჯერ კი პირუტყვიც. საინტერესოა, რომ ძროხას სომხეთში არასოდეს არ ატანდნენ მზითევში. ხალხური გადმოცემის მიხედვით, ეს იმით აიხსნება, რომ ოჯახიდან მდედრობითი სქესის ორი წევრი არ გასულიყო. პატარძლის საქორწილო ტანსაცმელზე ზრუნვა სასიძოს მოვალეობა იყო.
ისევე, როგორც სხვა სამხრეთ კავკასიურ კულტურებში (აზერბაიჯანი, საქართველო) ქორწილი აქაც შემოდგომაზე იმართებოდა.
ტრადიციები
სომხეთშიც, ისევე როგორც აზერბაიჯანში მოქმედებდა უბიწობის ინსტიტუტი. ორივეგან დიდ სირცხვილად ითვლებოდა, თუ პირველ საქორწილო ღამეს პატარძალი უბიწო არ იყო. მაგრამ სომხეთში სრულდებოდა შემდეგი რიტუალიც. როგორც კი გაირკვეოდა, რომ ქმარი „დაეუფლა“ ქალიშვილს, ამ ფაქტის აღსანიშნად თოფს ისროდნენ, ხოლო შემდეგ პატარძლის დედას უგზავნიდნენ დაკლულ ქათამს, საქორწილო ღამის ზეწარს და მილოცვებს. ამ რიტუალის შემდეგ ითვლებოდა, რომ ქორწინება ბედნიერი იქნებოდა.
ქორწინების დარღვევა მიუღებელი იყო. ცოლს ღალატისათვის თმებს კრეჭდნენ, ვირზე უკუღმა სვამდნენ და ატარებდნენ ქუჩა-ქუჩა, იგივენაირად ექცეოდნენ მამაკაცებსაც, რომლებიც ცოლს უღალატებდნენ.
სომეხი ქალისათვის ყველაზე დიდ უბედურებად უშვილობა ითვლებოდა, ორსულ ქალს ეკრძალებოდა უშვილოს გვერდზე დაჯდომა, რათა ეს სენი არ გადასდებოდა. ფეხმძიმე ქალს ეკრძალებოდა მშობლიურ სახლში სტუმრობაც. მშობიარობის შემდეგ ქალი მიდიოდა ხოლმე მშობლიურ სახლში დედის მოსანახულებლად, ოღონდ მხოლოდ მაშინ, როცა მამა სახლში არ იყო. ამასთან მას ბავშვი არასოდეს თან არ მიყავდა. ეს გახლდათ განრიდების წეს-ჩვეულების ერთ-ერთი გამოვლინება, მსგავსი წესი მოქმედებდა საქართველოშიც.
აღსანიშნავია, რომ სომხურ კულტურაშიც ბიჭის დაბადება უფრო სასიხარულო იყო, ვიდრე – გოგოსი. ბიჭის დაბადების შემთხვევაში ქალთან მოქონდათ ტკბილეული (თაფლი), მისი სახლის წინ უკრავდა მუსიკა, თვით სახლი კი მორთული იყო მწვანე ტოტებით, რომელიც გვარის გაგრძელების სიმბოლოდ ითვლებოდა.
წიგნიდან: მზია წერეთელი – ”გენდერი: კულტურული და სოციალური კონსტრუქტი
Комментариев нет:
Отправить комментарий